وحدانيتڭ ايكنجى مقتضيسى: وحدتده وجوب درجه‌سنده بر سهولت، بر قولايلق و شركده، إمتناع درجه‌سنده بر صعوبت و مشكلات بولونماسيدر. بو حقيقت ايسه؛ إمامِ على رضى اﷲ عنهڭ تعبيرنجه سراج النورڭ چوق رساله‌لرنده و بِالخاصّه يگرمنجى مكتوبده تفصيلاً و اوتوزنجى لمعه‌نڭ دردنجى نكته‌سنده إجمالاً غايت قطعى و پارلاق بر صورتده إثبات و ايضاح ايديلمش و غايت قوّتلى برهانلر ايله گوستريلمشدر كه: بتون أشيا بر تك ذاته ويريلسه، بو كائناتڭ ايجادى و تدبيرى، بر آغاج قدر قولاى و بر آغاجڭ خلقى و إنشاسى، بر ميوه قدر سهولتلى و بر بهارڭ إبداعى و إداره‌سى، بر چيچك قدر آسان و حدسز أفرادى بولونان بر نوعڭ تربيه‌سى و تدبيرى، بر فرد قدر مشكلاتسز اولور. أگر شرك يولنده أسباب و طبيعته ويريلسه؛ بر فردڭ ايجادى، بر نوع بلكه نوعلر قدر و بر چيچگڭ حياتدار إبداعى و تجهيزى بر بهار، بلكه بهارلر قدر و بر ميوه‌نڭ إنشا و إحياسى بر آغاج، بلكه يوز آغاج قدر و بر آغاجڭ ايجادى و إنشا و إحيا و إداره و تربيه و تدبيرى كائنات قدر، بلكه داها زياده مشكل اولور.

مادام سراج النورده حقيقتِ حال بويله إثبات ايديلمش و مادام بِالمشاهده گوزيمز اوڭنده گورويورز كه، غايت درجه‌ده صنعتلى و قيمتدارلق ايله برابر نهايت درجه‌ده بر مبذوليت وار. و هر بر ذى‌حيات فوق العاده معجزانه و خارقه و چوق جهازاتلرى بولونان برر ماكينۀِ عجيبه اولمقله برابر، سخاوتِ مطلقه ايچنده كبريت چاقار گبى بر سرعتِ خارقه ايله غايت درجه‌ده قولايلق و سهولت و كلفتسز بر صورتده وجوده گلييورلر. ألبته بِالضروره و بِالبداهه گوسترر كه، او مبذوليت و او سهولت، وحدتدن و بر تك ذاتڭ ايشلرى اولماسندن ايلرى گلييور. يوقسه دگل اوجوزلق و چوقلق و چابوقلق و قولايلق و قيمتدارلق، بلكه شيمدى بش پاره ايله آلينان بر ميوه، بش يوز ليرا ايله آلينميه‌جقدى؛ بلكه بولونميه‌جق درجه‌ده نادر اولاجقدى. و شيمدى ساعتى قورمق و ألكتريقڭ دوگمه‌لرينه طوقونمقله ايشله‌ين منتظم ماكينه‌لر گبى وجودلرى، ايجادلرى قولاى و آسان اولان ذى‌حيات شيلر؛ إمتناع درجه‌سنده صعوبتلى، مشكلاتلى اولاجق و بر گونده و بر ساعتده و بر دقيقه‌ده بتون جهازات و شرائطِ حياتيله وجوده گلن بر قسم حيوانلر بر سنه‌ده، بلكه بر عصرده، بلكه هيچ گلميه‌جك ايدى